Het Limburgse dorp Eijsden-Margraten schrijft geschiedenis. Als eerste Nederlandse gemeente erkent het de natuur als rechtspersoon. In het licht van de toenemende milieucrisis en de dringende nood aan oplossingen, wint het baanbrekende idee van rechten voor de natuur steeds meer aan invloed. In 2008 bijvoorbeeld zette Ecuador als eerste land ter wereld rechten voor de natuur in zijn grondwet.
Rechten, niet alleen voor mensen of bedrijven dus, maar voor de natuur! Maar wat betekent dat precies? En waar komt het idee vandaan? Dat lees je hieronder.
Een radicaal idee
Het idee van rechten voor de natuur geeft een nieuwe invulling aan de manier waarop mens en natuur zich verhouden. In juridische termen betekent het dat natuurlijke entiteiten opgevat worden als rechtspersonen, als personen met een intrinsieke waarde en waardigheid die onafhankelijk is van menselijke belangen. In wat alledaagsere termen betekent het dat bijvoorbeeld bossen, diersoorten en rivieren rechten krijgen, net zoals mensen en organisaties die hebben.
Dit is een radicaal idee. Er zijn altijd wel rechten geweest die bepaalden wat mensen wel en niet mochten doen met stukken natuur. Maar die gaven maar beperkte bescherming. De natuur was ook altijd het bezit van iemand, en eigenaars mochten in heel grote mate met de natuur doen wat ze wilden. Natuurbescherming bleef zo altijd op gespannen voet staan met andere menselijke belangen.
In het raamwerk van rechten voor de natuur krijgt de natuur rechtspersoonlijkheid. Dat wil zeggen dat de natuur en natuurlijke entiteiten in het recht als persoon worden gezien. Met andere woorden: dat natuurlijke entiteiten–denk aan een rivier–eenzelfde soort rechten krijgt als een persoon. Dit maakt deze rechten veel beter afdwingbaar en maakt natuurbescherming eenvoudiger.
De kern van deze opvatting is dan ook het idee dat de natuur niet slechts een bron van hulpbronnen is, maar ook een inherent waardevolle entiteit. Het idee van rechten voor de natuur haalt de natuur uit het domein van instrumentele bruikbaarheid en verplaatst het naar het domein van morele en juridische rechten en plichten.
De Evolutie van Ecologische Rechtvaardigheid
De wortels van de juridische revolutie van rechten voor de natuur liggen in de milieubewustwording van de jaren ’60 en ’70. De impact van menselijke activiteiten op het milieu werd toen steeds duidelijker. Activisten, burgers en wetenschappers zagen dat we de natuur steeds meer als een reservoir van grondstoffen waren gaan zien. Als iets levenloos waarmee we konden doen wat we wilden. Het was duidelijk dat er iets moest gebeuren.
In die periode werd het idee om de natuur rechten te geven voor het eerst geopperd. Op zich was dat een logische gedachte. Er bestaat immers een lange traditie waarin emancipatie van onderdrukte groepen via het recht wordt aangepakt. Denk aan vrouwenrechten of rechten voor minderheden.
Als mensenrechten voortkomen uit de intrinsieke waarde van het menselijke bestaan, waarom zouden natuurrechten dan niet voort kunnen komen uit de intrinsieke waarde van het natuurlijke bestaan? Naast deze principiele reden kwam ook een pragmatische reden naar voren: we zijn als mensheid voor ons overleven fundamenteel afhankelijk van gezonde ecosystemen. Rechten geven aan die ecosystemen zou dan een goede manier zijn om ook mensenrechten te beschermen.
Toch bleef het idee lange tijd heel erg marginaal. Misschien werd het idee te makkelijk geassocieerd met de tegencultuur. Of misschien lag het gewoon te ver af van wat de meeste mensen dachten, of was er een sterke lobby die het onderdrukte. Soms komt een idee gewoon wat te vroeg.
De afgelopen decennia is de milieu- en klimaatcrisis alleen maar erger geworden. Daardoor ontstond behoefte aan een nieuwe aanpak. In die context heeft het idee van rechten voor de natuur flink aan bekendheid en invloed gewonnen. De overtuiging wordt steeds sterker dat een effectief juridisch raamwerk om milieu- en klimaatontwrichting aan te pakken de mens niet langer centraal moet stellen. Er zijn momenteel al bijna veertig landen waar de rechten voor de natuur op een of andere manier in de wet zijn opgenomen.
Internationaal bekende denkers zoals Thomas Berry, Vandana Shiva en Bruno Latour hebben het idee van rechten voor de natuur omarmd. Ook heel belangrijk was het activisme van indigenous peoples. In het wereldbeeld van deze volken werd de natuur altijd als intrinsiek waardevol gezien. Het idee van rechten voor de natuur vertaalt dit in een theorie van rechten die wereldwijd begrepen en gebruikt kan worden. Niet-Westerse landen nemen hierin nadrukkelijk het voortouw.
In het Nederlands taalgebied is het werk van milieurechtdeskundige Jessica den Outer invloedrijk (lees hier een interessant gesprek tussen Jessica den Outer en filosoof Matthijs Schouten).
Juridische Doorbraken en Uitdagingen
Het toekennen van rechten aan de natuur is complex. Door de natuur juridische erkenning te geven, krijgt zij dezelfde bescherming als burgers en bedrijven. Traditioneel worden rechten toegekend aan personen of organisaties die zichzelf kunnen vertegenwoordigen. De natuur kan dit niet. Dit betekent dat de natuur vertegenwoordigd moet worden in ons politieke en juridische systeem.
Het idee van rechten voor de natuur betekent dus ook dat we opnieuw moeten nadenken over politieke representatie. Wie mag of moet er namens de natuur spreken? Is daar speciale kennis voor nodig of zouden we allemaal een beetje namens de natuur moeten spreken? Vragen, vragen, vragen….
Gelukkig wordt er volop geëxperimenteerd met oplossingen.
Een vaak voorgestelde oplossing is de aanstelling van een voogd of vertegenwoordiger die de belangen van de natuur behartigt. In Eijsden-Margraten wordt zo’n voogd als vertegenwoordiger voor de natuur nu ook daadwerkelijk aangesteld. Deze voogd heeft de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat de natuur serieus genomen wordt bij alle besluitvormingsprocessen binnen de gemeente.
Op nationaal niveau kunnen de rechten van de natuur vertegenwoordigd worden door enkele speciale volksvertegenwoordigers in het parlement. Hun enige taak zou dan zijn om namens de natuur te spreken. Het zouden ‘natuursvertegenwoordigers’ zijn. Of we zouden burgers bij verkiezingen een extra stem kunnen geven: een voor het kiezen van volksvertegenwoordigers, de andere voor het kiezen van natuursvertegenwoordigers.
Wereldwijde Initiatieven
Overal in de wereld zien we voorbeelden van deze trend. We lijsten daarom een paar van deze baanbrekende initiatieven op:
In Nederland zijn nog ten minste twee andere initiatieven gaande:
- De petitie ‘Maas in de wet’ om rechten aan de rivier de Maas toe te kennen werd op 22 maart 2022 aangeboden aan de Tweede Kamer door de stichting Maas Cleanup.
- In 2022 werd ook de stichting Bos dat van Zichzelf is opgericht. Deze stichting heeft als doel om in Nederland rechten te geven aan een stuk bos.
Elders in de wereld zijn belangrijke initiatieven zoals:
- Nieuw-Zeeland – Whanganui-rivier: In 2017 kreeg de Whanganui-rivier in Nieuw-Zeeland de juridische status van een persoon. Dit historische besluit erkende de rivier als een levend wezen met eigen rechten, een primeur in de wereld. Dit was het resultaat van een lange strijd door de Maori-stam, die de rivier als een voorouder beschouwt.
- Ecuador – Rechten van de Natuur in de Grondwet: Ecuador was in 2008 het eerste land dat de rechten van de natuur in zijn grondwet opnam. De grondwet erkent dat de natuur het recht heeft om gerespecteerd, onderhouden en hersteld te worden. Dit heeft geleid tot verschillende rechtszaken ten gunste van ecosystemen.
- India – Ganges en Yamuna rivieren: In 2017 verklaarde een Indiase rechtbank de Ganges en Yamuna rivieren als juridische entiteiten met dezelfde rechten als een persoon. Dit besluit was bedoeld om de bescherming van deze cruciale maar vervuilde waterwegen te verbeteren.
- Colombia – Amazoneregenwoud: In 2018 erkende het Hooggerechtshof van Colombia het Amazoneregenwoud als een ‘entiteit met rechten’, in een poging om ontbossing tegen te gaan. Dit besluit verplichtte de regering om actie te ondernemen tegen ontbossing in het Amazonewoud.
- Verenigde Staten – Rechten van het Meer Erie: In 2019 stemden de inwoners van Toledo, Ohio, voor een ‘Lake Erie Bill of Rights’, die het meer rechten gaf om beschermd te worden tegen vervuiling. Hoewel deze wet later werd aangevochten in de rechtbank, toonde het de groeiende beweging in de VS om de natuur juridische rechten te geven.
- Bangladesh – Alle rivieren: In 2019 verklaarde het Hooggerechtshof van Bangladesh alle rivieren in het land als levende entiteiten met juridische rechten. Dit was een poging om de waterwegen van het land te beschermen tegen vervuiling en illegale bezetting.
Deze voorbeelden tonen aan dat het idee van rechten voor de natuur wereldwijd aan populariteit wint. Elk van deze voorbeelden laat ook zien dat het concept verschillende culturen en juridische systemen aanspreekt en in staat stelt de uitdaging van het beschermen van de natuur aan te gaan.
Kortom, het initiatief rond rechten voor de natuur markeert een belangrijke stap voorwaarts in de erkenning van de intrinsieke waarde van de natuur. Het laat zien dat de bescherming van het milieu niet langer alleen een zaak is van goede bedoelingen, maar dat het ook juridische en politieke consequenties heeft. Het is een erkenning dat de natuur niet alleen een passieve ontvanger is van menselijke acties, maar ook een actieve stem verdient in de besluitvorming.
Serieus over de Klimaatnoodtoestand
Deze ontwikkeling heeft ook bredere implicaties. Het biedt een krachtig instrument voor het behoud van biodiversiteit en kan helpen bij het aanpakken van klimaatverandering. Bovendien bevordert het een meer holistische en respectvolle benadering van onze relatie met de natuur.
Dit geeft veelgebruikte termen zoals ‘klimaatnoodtoestand’ en ‘milieucrisis’ een concrete en tastbare betekenis. Het maakt duidelijk dat de bescherming van het milieu niet langer een optionele kwestie is, maar een verantwoordelijkheid die we moeten nemen om de toekomstige generaties en onze planeet te beschermen.
Om echte verandering te bewerkstelligen, moeten we dit soort initiatieven omarmen en aanmoedigen. We moeten stappen ondernemen om de natuur als rechtspersoon te erkennen, zodat we in staat zijn haar belangen te verdedigen. Niet alleen via activisme, maar desnoods via de rechter. Alleen op die manier kunnen we een duurzame toekomst creëren waarin mens en natuur in harmonie samenleven.
Een Oproep tot Actie
Deze ontwikkeling is niet slechts een theoretisch spelletje, maar een praktische noodzaak. Het is tijd dat we de rechten van de natuur erkennen en actie ondernemen om onze planeet te beschermen. Dit vereist een fundamentele verandering in onze manier van denken over en omgaan met de natuurlijke wereld.
Rechten geven aan de natuur betekent een grote verschuiving in ons denken over milieubescherming. Het is een stap naar een wereld waarin de natuur niet alleen wordt beschermd omwille van haar hulpbronnen, maar ook wordt gewaardeerd als een levende entiteit met eigen rechten.
Laten we deze visie omarmen en ons inzetten voor een toekomst waarin de natuur een stem heeft in ons politieke en juridische systeem.
Meer Weten?
- De documentaire Rights of Nature: A Global Movement geeft een fantastisch overzicht van deze inspirerende beweging.
- Het boek Rechten voor de natuur van Jessica den Outer is een uitstekende Nederlandstalige inleiding. Koop of bestel het bij je lokale boekhandel!
- De website van de Global Alliance for the Rights of Nature (GARN), een wereldwijd netwerk van mensen en organisaties die streven naar rechten voor de natuur.
- OneWorld publiceerde een lezenswaardig interview van Alma de Walssche met de Ecuadoraanse activist Natalia Greene, die een belangrijke rol speelde in de totstandkoming van de Ecuadoraanse grondwet van 2008, de eerste ter wereld waarin de rechten van de natuur zijn opgenomen.
- Het boek ‘Should Trees Have Standing? Toward Legal Rights for Natural Objects’ uit 1972 van C.D. Stone gaf het startschot voor de (Westerse) aandacht voor het idee van rechten voor de natuur. [de link verwijst naar een pagina waar ook een herziene versie van het boek te vinden is, evenals enkele reacties op het origineel]
- Het boek The Rights of Nature: A Legal Revolution that Could Save the World uit 2017 van David Richard Boyd is een heldere, overtuigende introductie van heden en verleden van het idee van rechten voor de natuur. Bestel het bij je lokale boekhandel!
- Het artikel ‘Putting the Rights of Nature on the Map: A Quantitative Analysis of Rights of Nature Initiatives Across the World’ uit 2022 van Alex Putzer en anderen geeft een taxonomie van de vele verschillende initiatieven die de afgelopen decennia wereldwijd zijn opgezet.
- Het artikel ‘Understanding the Rights of Nature: Working Together Across and Beyond Disciplines’ uit 2023 van Jeremie Gilbert en anderen geeft een heldere synthese en zet een onderzoeksagenda voor de komende jaren uiteen.